Τα σλαβικής ετυμολογίας τοπωνύμια του μακεδονικού χώρου

Του Νεκτάριου Δαπέργολα *

Φτάνοντας πλέον στο τοπωνυμικό υλικό ειδικά του μακεδονικού χώρου και λαμβάνοντας υπόψη και όσα αναφέραμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, μπορούμε να πούμε τα εξής:**

1) Τα μαρτυρούμενα κατά τη βυζαντινή περίοδο (και κυρίως από τον 11° αι. και εξής) σλαβικής ετυμολογίας τοπωνύμια της Μακεδονίας είναι συνολικά 138. Από αυτά, τα 75 βρίσκονται στην Κεντροανατολι­κή και Ανατολική Μακεδονία (ιδίως στην περιοχή του Στρυμόνα και του Παγγαίου), τα 42 στην Κεντρική Μακεδονία (ιδίως στην περιοχή Α. της Θεσσαλονίκης και στη Χαλκιδική) και τα 21 σε όλο τον υπό­λοιπο μακεδόνικο χώρο δυτικά και βορειοδυτικά της Θεσσαλονίκης. Θα επισημάνουμε ωστόσο για μια ακόμη φορά ότι ειδικά σ’ αυτόν τον χώρο τα τοπωνυμικά δεδομένα είναι τελείως ανεπαρκή και δεν μπο­ρούν να οδηγήσουν στην παραμικρή ουσιαστικά εκτίμηση.

2) Τα μαρτυρούμενα κατά την ίδια χρονική περίοδο ελληνικής ετυ­μολογίας τοπωνύμια είναι συνολικά 222 και κατανέμονται γεωγραφικά ως εξής: 52 στην Κεντροανατολική Μακεδονία, 149 στην Κεντρική και 23 στις δυτικότερες σε σχέση με τη Θεσσαλονίκη περιοχές.

3) Από μία λεπτομερέστερη συγκριτική αντιπαράθεση των τοπω­νυμίων σλαβικής ετυμολογίας προς τα μαρτυρούμενα στον ίδιο τόπο και κατά την ίδια εποχή ελληνικά, προκύπτει η εξής εικόνα:

α) Στην Κεντροανατολική Μακεδονία πρωτομαρτυρούνται έως και τον 10° αι. 8 τοπωνύμια ελληνικής ετυμολογίας έναντι 1 σλαβικής, 10 έναντι 25 τον 11° αι., 3 έναντι 6 τον 12°, 1 έναντι 4 τον 13° και 30 ένα­ντι 39 τον 14°.

β) Στην Ανατολική Χαλκιδική και την κάπως βορειότερη περιοχή της λίμνης Βόλβης και του όρους Κερδυλίου μαρτυρούνται έως και τον 10° αι. 3 τοπωνύμια ελληνικής ετυμολογίας έναντι 5 σλαβικής, 4 έναντι 6 τον 11° αι., 3 έναντι 1 τον 12°, 6 έναντι 3 τον 13°, 15 έναντι 6 τον 14° και 1 έναντι κανενός τον 15° αι.

γ) Στον χώρο που περιλαμβάνει τη Δυτική Χαλκιδική και τις εγγύς της Θεσσαλονίκης βορειότερες περιοχές μαρτυρούνται έως και τον 10° αι. 11 τοπωνύμια ελληνικής ετυμολογίας έναντι 5 σλαβικής, 40 έναντι 7 τον 11°, 9 έναντι 2 τον 12°, 13 έναντι 1 τον 13°, 42 έναντι 6 τον 14° και 2 έναντι κανενός στις αρχές του 15^ου αι.

δ) Σε όλο τον υπόλοιπο τέλος μακεδόνικο χώρο δυτικά της Θεσσα­λονίκης μαρτυρούνται 7 τοπωνύμια ελληνικής ετυμολογίας έναντι κα­νενός σλαβικής ως και τον 10° αι., 4 έναντι 9 τον 11°, 2 έναντι 2 τον 12°, 1 έναντι 4 τον 13° και 9 έναντι 6 τον 14° αι.

4) Όσον αφορά τέλος το ζήτημα της χρονολόγησης των σλαβικών τοπωνυμίων, ελάχιστες είναι οι εκτιμήσεις που μπορούμε να κάνουμε. Ουσιαστικά μόνο για το Άρδαμέρι (που ο προμεταθετικός του τύπος μαρτυρά πρώιμο εξελληνισμό των κατοίκων του) μπορούμε να είμαστε βέβαιοι πως οφείλεται σε εγκατάσταση πολύ παλαιότερη του 9^ου αι., χωρίς βέβαια και πάλι να μπορούμε να πούμε κάτι ακριβέστερο.Από εκεί και πέρα, εφ’ όσον βασιστούμε στα συμπεράσματα του F. Brunet, μπορούμε να πιθανολογήσουμε την παλαιότητα των τοπωνυ­μίων που εμφανίζουν στον εξελληνισμένο τύπο τους την κατάληξη -ίκεια, δηλαδή της Ζαβερνίκειας και της Λαγκαβίκειας (στη νότια όχθη της λίμνης του Λαγκαδά), της Γαβροβινίκειας (βόρεια της Θεσσα- λονίκης), της Ψεσετηνίκειας (στην Κεντρική Χαλκιδική), της Άραβενίκειας, της Άμπλανοβίκειας και της Δεβελίκειας (στην Ανατολική Χαλκιδική) και τέλος των χωριών Δοβροβίκεια, Άβαρνίκεια, Λουκουβίκεια και Δοβνίκεια (στην Κεντροανατολική Μακεδονία).Για όλα τα υπόλοιπα ωστόσο τοπωνύμια, το μόνο στοιχείο που διαθέ­τουμε είναι το έτος της πρώτης μαρτυρίας τους στις πηγές, το οποίο όμως μας προσφέρει απλώς έναν ασφαλή terminum ante quern για την ύπαρξη τους, ενώ όσον αφορά τη χρονολόγηση μπορεί να έχει κάποια αξία μόνο για όσα τοπωνύμια πρωτομαρτυρούνται νωρίς, όπως το χω­ρίον των Αραγαβούντων στην Κεντρική Χαλκιδική, που μαρτυρείται το έτος 897, αλλά και τα χωριά Τζεχλιάνη, Ταΐκιν και Μουσδόλωκα (επίσης στην Κεντρική Χαλκιδική), που μαρτυρούνται μέσα στον 10° αι. Τα τοπωνύμια αυτά είναι φανερό πως οφείλονται σε προγενέ­στερες του 10^ου αι. εγκαταστάσεις. Για τα τοπωνύμια όμως που πρωτομαρτυρούνται από τον 11° αι. και εξής δεν μπορεί να γίνει η παραμι­κρή εκτίμηση.

Όπως είναι φανερό, ελάχιστα είναι τα συμπεράσματα που μπορούμε να εξαγάγουμε από τα ανωτέρω. Εκείνο που είμαστε κυρίως σε θέση να διαπιστώσουμε είναι η οπωσδήποτε πριν από τον 10° αι. σποραδική διείσδυση κάποιων σλαβικών πληθυσμών στην περιοχή της Χαλκιδι­κής, γεγονός όμως που κατά τα άλλα μοιάζει να στερείται ιδιαίτερης ιστορικής σημασίας (όπως δείχνει και η ολιγαριθμία των μαρτυρουμένων σλαβικών τοπωνυμίων σε σύγκριση με τα συντριπτικά περισσότε­ρα ελληνικά) και περισσότερο αξίζει να σημειωθεί, επειδή δεν μας είναι γνωστό από καμία άλλη βυζαντινή πηγή. Όσον αφορά όμως τον υ­πόλοιπο μακεδονικό χώρο για τον οποίο διαθέτουμε σαφέστερες οπωσ­δήποτε μαρτυρίες από τις άλλες βυζαντινές πηγές, το πενιχρό τοπωνυ­μικό υλικό δεν μπορεί ουσιαστικά να μας προσφέρει κάτι ιδιαίτερο. Το μόνο που κατ’ ουσίαν μπορεί να αποδειχθεί από τη μελέτη του, είναι η ύπαρξη έως τις αρχές του 11^ου αι. κάποιων σλαβικών εγκαταστάσεων στα δυτικά της Θεσσαλονίκης καθώς και στην περιοχή του Στρυμόνα, πράγμα όμως που ούτως ή άλλως είναι ήδη γνωστό χάρη στις μαρτυρίες των Θαυμάτων αλλά και των άλλων βυζαντινών πηγών που έχουμε ήδη εξετάσει στα προηγούμενα κεφάλαια. Στη συγκεκριμένη περίπτωση μάλιστα, οι μαρτυρίες αυτές είναι πολύ σημαντικότερες, γιατί όπως εί­δαμε, παρέχουν περισσότερες ενδείξεις και για την έκταση αυτών των εγκαταστάσεων, αλλά και για την ύπαρξη τους στις εν λόγω περιοχές από τον 7° ήδη αιώνα. Αντίθετα, από την εξέταση των τοπωνυμίων δεν φαίνεται κάτι τέτοιο, καθώς το μόνο που γνωρίζουμε με βεβαιότητα γι’ αυτά είναι απλά η ύπαρξη τους στις αρχές του 11^ου αι. Από κει και πέρα δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για το αν αυτά σχετίζονται με εγκαταστάσεις παλιές (δηλαδή πρωιμότερες του 9^ου αι.) ή κάπως μεταγενέ­στερες.

*Απόσπασμα από το βιβλίο «Σλαβικές Εγκαταστάσεις στην Μακεδονία από το 7^ο αιώνα έως και τον 9ο αιώνα» των εκδόσεων Βάνιας, σελ 150-153.

** Πηγές, παραπομπές καθώς και  τα ονόματα των τοπωνυμίων αναλυτικά στο βιβλίο.

Advertisement